*İlgili bölüm Renê Guênon'un İslâm Maneviyatı ve Tao'culuğa Toplu Bakış (İnsan Yay.) kitabından alınmıştır
FAKR
Kendisinde yeterli varoluş nedenine sahip olmayan varlık, mümkün varlık diye tanımlanabilir. Buna göre, böyle bir varlık kendi kendisiyle hiçbir şey değildir; kendisinin hiçbir şeyi de, kendi malı olarak kendine ait değildir. Birey olarak insan tekinin durumu da böyledir. Aynı şekilde, hangi durumda olursa olsun, yaratılmış bütün varlıkların durumu da aynıdır; çünkü Evrensel Varoluşun (Existence universelle) dereceleri arasındaki fark ne olursa olsun, İlke'nin karşısında bu fark her zaman bir hiçtir; öyleyse insanî varlıklar ya da ötekiler her ne iseler, İlke'nin karşısında tam bir bağımlılık içindedirler. ''O'' nun dışında kesinlikle var olan hiçbir şey yoktur.''(1) Bir geleneğin ''manevî fakr'' diye belirttiği husus, işte bu bağımlılığın bilincine varmadan ibarettir. Aynı zamanda bu bilince ulaşmış varlık için, bu fark anî bir sonuç olarak, yaratılmış bütün her şeyin karşısında bir ilgisizliği ve uzaklaşmayı içerir; çünkü o andan itibaren, bütün bu varlıkların bir hiç olduğunu, Mutlak Hakîkat'e göre kesinlikle onların hiçbir önemi olmadığını bilir. Bu uzaklaşma insanoğlunun durumunda tıpkı Bhagavad Gîta'nın gösterdiği gibi her şeyden önce, eylemin çeşitli sonuçları karşısındaki ilgisizliği içerir. Bu ilgisizlik aracılığıyla insan bu eylemin sonuçlarının sonsuz silsilesinden kurtulur: Bu ''isteksiz eylem'' dir (nişkâma Karma). Oysa ''istekli eylem'' (sakâma Karma) sonuçları için yapılmış bir eylemdir.
Demek ki varlık, çokluktan böylece kurtulur; Tao öğretisinin ifadesiyle ''biçimlerin akımı''nın değişkenliklerinden, ''ölüm'' ve ''yaşam'' durumlarından, ''yoğunlaşma'' ve ''çözülme''nin (2) art arda gelmesinden kaçıp kurtulur. ''Kozmik çark''ın (roue cosmique) çemberinden merkezine geçer; merkez, ''yarıçapları birleştirip onlardan bir çark yapan yokluk (vide) yani zuhûr etmemiş varlık (non-manifestê) olarak belirlenir.''(3) Lao Tzu, ''her kim yokluğun en yüksek derecesine ulaşırsa'' diyor, ''sarsılmaz bir biçimde iç diriliğine kavuşmuş demektir.'' Kökenine, (yani aslına, bütün varlıkların hem ilk menşei hem de en son ulaşacağı gaye olan İlke'ye) tekrar dönmek demek, bir iç dirilik hâline girmek demektir.''(4) ''Yokluktaki huzur tanımlanamaz bir hâldir'', diyor Lie-tzu, ''o ne alınır ne verilir; ancak oraya ulaşılıp yerleşilebilir. Bu ''yokluktaki huzur'', İslâm tasavvufundaki ''büyük huzur''dur (es-Sekîne)(6). Aynı zamanda bu, varlığın merkezindeki ''ilâhî huzur''dur; ilâhî İlkeye birleşerek iç içe girmiş olan bu huzur ancak varlığın bizzat merkezinden gerçekleştirilir. ''Yoklukta bulunan kimseye, bütün varlıklar görünü... İlkeye birleşmiş olacağından, O'nun sayesinde, bütün varlıklarla ahenk hâlindedir. Yine İlkeye birleşmiş olacağından, üst seviyedeki genel delillerle her şeyi bilir; bununla birlikte, özellikle ve ayrıntılı olarak bilmek için, çeşitli duyuları artık kullanmaz. Nesnelerin gerçek varoluş nedeni görülmez, yakalanmaz, tanımı yapılamaz ve belirtilemez bir niteliktedir. Ancak mükemmel saflık durumuna ulaşmış ruh, derin tefekkür içinde, ona ulaşabilir.''(7)
Varlığın bütün güçlerinin birleşimi anlamında ''saflık'' terimi ''ilk kadîm durum''a dönüşü anlatır. Burada bilgenin aşkın (müteâl, transcendent) bilgisini, olağan ve ''din dışı'' (profane) bilgiden ayıran fark bütünüyle görülür. Sanskrit dilinde ''bâlya'' denilen bu ''saflık'' hâli başka bir yerde, tabii ki yine manevî anlamda anlaşılması gereken ''çocukluk'' hâlinin aynısıdır. Bu hâl, Hindu öğretiinde mükemmel bilgiyi elde edebilmek için ilk koşul olarak değerlendirilir. Bu da, İncil'de yer alan şu cümleleri anımsatıyor: ''Her kim Tanrı'nın Mülkünü bir çocuk saflığıyla kabul etmezse, oraya asla giremez.''(8) ''Bütün bunları bilginlerden ve akıllı kimselerden sağladığınız hâlde, saf kimselere ve küçük çocuklara açıkladınız.''(9)
''Saflık'' ve ''küçüklük'' sözcükleri burada, İncil'de çoğu kez söz konusu edilen ve genellikle çok yanlış anlaşılan fakr sözcüğünün karşılıklarıdır. ''Ruhen fakirlere ne mutlu! Zira Göklerin Saltanatı onlara aittir.''(10) Bu ''fakirlik'', Arapçadaki el-fakr, İslâm tasavvufuna göre insanı el-fenâ'a, yani ''ben''in yok olmasına götürür.(11) Bu ''yok olma'' ile ''ilâhî makam''a (el-makâmü'l ilâhî) ulaşılır. Bu makam, dış görünüm noktalarına ilişik bütün farkların aşıldığı, bütün karşıtların kaybolduğu ve mükemmel bir denge içinde çözüldüğü merkez noktasıdır. ''İlk kadîm durumda bu karşıtlar yoktu. Bunların hepsi (zuhûra ve yaratılışa bağlı olan) varlıkların değişikliğinden ve evrenin dönüş hareketinin (giration universelle), (yani ''kozmik çark''ın ekseni çevresinde dönüşün) neden olduğu temaslarından türetmiştir. Bunlar, ''belirgin ben''ini ve özel davranışını hemen hemen hiçe indirgemiş kişiyi etkilemeyi birdenbire durduruverir.(12) Sonuçta tek bir noktada kendi kendini emerek kaybolan ''belirgin ben''in hiçe indirgenmesi ''fenâ'' ile ve yukarıda söz konusu edilen ''yokluk''la aynı şeydir. Çark sembolüne göre, bir varlığın ''hareket''i ne denli yokluğa indirgenmişse merkeze o denli yaklaşmış olacağı zaten aşikârdır. ''Bu varlık artık başka biriyle çatışma hâline giremez; çünkü o 'sonsuzluğun' içine yerleşmiş, 'sınırsızlığın' içinde silinmiştir.''(13) Değişimlerin hareket noktasına ulaşmış ve orada durmaktadır. Orası çatışmanın artık söz konusu olmadığı nötr bir noktadır. Mahiyetinin, özünün bir noktada yoğunlaşmasıyla, ruhunun beslenmesiyle, bütün gücünün toplanmasıyla, tüm varoluşun, tekevvünün temel İlkesinde birleşmiştir. Mahiyeti bütünleşmiş olacağından, İlkeye özgü birlik içinde birleşim yoluyla toplanmış olacağından, hiçbir varlık artık ona zarar veremez.''(14)
Yukarıda söz konusu edilen ''saflık'', ilk asla dönüş hareketinin en son ulaşacağı nokta olan ilk kadîm noktanın ''boyutsuz'' birliğine tekabül eder. ''Mutlak olarak saf insan, saflığıyla bütün insanların, bütün varlıkların içinden ok gibi sivrilir çıkar... Öyle ki, uzayın altı yönünde hiçbir şey ona artık karşı gelmez, hiçbir şey ona karşı koyamaz. Ateş ve su ona zarar veremez.''(15) Gerçekten o, altı yönü de ışıldama yoluyla çıkış ve kurtuluş yolu olan merkezde durur. Yönler dönüş hareketi içinde oraya ikişer ikişer gelip nötralize olurlar; öyle ki bu biricik noktada onların üçlü karşıtlığı bütünüyle son bulur. Oradan çıkan ya da orada toplanan hiçbir şey ''değişmez birlik''te mukim olan varlığa ulaşamaz. Kendisi hiçbir şeye karşı koyamayacağı gibi, hiçbir şey de kendisini karşı koyamaz; çünkü karşıtlık, zorunlu olarak aynı anda iki terim gerektiren bir ilgidir. Dahası, İlke'ye özgü birlikle bağdaşamaz. Karşıtlığın zâhirî bir görünümü veya devamı olan düşmanlık, her tür karşıtlığın ötesinde ve dışında bulunan varlığın karşısında varlığını koruyamaz. Şu basit dünyada karşıtların temel örneği olan ateş ve su ona zarar veremez; daha doğrusu, onun için karşıt olarak var sayılmazlar. Zâhiren karşıt ama gerçekte birbirini tamamlayıcı niteliklerin birleşmesiyle aslî/ilkel esîri (êther primordial) değişmezliği içinde dengeleşip nötrleşirler.
İnsanoğlunun yüce ya da ''semâvi'' hâllerle iletişimi sağladığı bu merkezî nokta İncil'deki ''dar kapı'' (porte êtroite) senbolizmiyle de uyuşur. O andan itibaren, oradan geçemeyecek ''zenginler''in ne olduğunu hemencecik anlarız: Bunlar çokluğa bağlı kimselerdir; bu yüzden ayırt edici bilgiden birleştirici bilgiye yükselmeleri olanaksızdır. Zenginliğin yoksulluğa karşıt oluşu gibi, bu bağlılık da yukarıda söz konusu edilen ilgisizliğe doğrudan karşıttır. Zuhûr çevrimlerinin sonsuz serisine varlığı bağımlı kılar.(16) Çokluğa bağlılık bir anlamda İncil'deki, insana ''iyi ve kötüyü Bilme Ağacı''nın meyvelerini, yani olağan nesnelerin farklı ve ikili bilgilerini tattırdıktan sonra, asıl merkezî birlikten onu uzaklaştıran ve onun ''Hayat Ağacı''nın meyvesine yetişmesini engelleyen ''şeytana uyma'' deyimi demektedir. İşte böylece varlık, çevrimsel değişikliklerin sürekliliğine, yani doğum ve ölüme tabi kılınır. Çokluğun sınırsız akışı, ''Dünyanın Ekseni''ni simgeleyen ağacın ve çevresinde dolanıp sarılan yılanın gömleğindeki sarmallarla tasvir edilir: İşte bu yol 'Kur'ân'ın ilk sûresinde söz konusu edilen sözcüğün etimolojik anlamıyla ''yanlış''ın içerisinde, ''dosdoğru yol''un (sırât-ı müstakîm) karşıtında, bizzat eksene göre dikey doğrultuda bulunan ''sapkınlar''ın (ed-dallîn) yoludur.(17)
''Fakirlik'', ''saflık'', ''çocukluk'' hepsi de tek ve aynı şeydir. Bütün bu sözcüklerin ifade ettiği(18) sadelik, yoksunluk ve zühd, gerçekte kişinin bütünlüğü olan bir ''yokluk''a çıkar sonuçta. Aynı şekilde, ''hareketsiz olmak'' (wou-wei) da eylem bütünlüğüdür; çünkü bütün öteki özel eylemler oradan türemektedir. ''İlke her zaman hareketsizdir, ama bununla birlikte her şey O'nun tarafındandır.''(19) İşte böylece merkezî noktaya ulaşan varlık, insan olma hâlinin bütünlüğünü gerçekleştirmiş olur. Bu Taoizm'in ''gerçek insan'ıdır (insân-ı kâmil). Bu noktadan hareket ederek, yüce hallere ulaşmak için olanaklarının tam bütünlüğünü sağlayınca, ilâhî insan (cheun-jen) olacaktır; bu da islâm tasavvufunun ''insan-ı kâmil'idir. Böylece, şunu söyleyebiliriz: İlke'nin karşısında gerçekten ''fakirler'', zuhûrr açısından ''zenginler''dir. Tersi de söylenebilir. İncil'deki şu söz de bunu net olarak açıklamaktadır: ''Sonuncular birinci, birinciler sonuncu olacak.'' Buna göre bir kez daha şu sonuca varabiliriz: Bütün geleneksel öğretilerin tam anlamıyla uyumu tek bir Hakîkatin değişik ifadelerinden başka bir şey değildir.
Dipnotlar:
(1) Arabî, Risâletü'l-Ehadiyye
(2) Aristoteles, buna benzer bir anlamda ''oluş/kevn'' ve bozuluş/fesâd'' diyor
(3) Tao-te King, XI.
(4) Tao-te King, XVI.
(5) Lie-tzu, I.
(6) Haç sembolizmi'nde ''Savaş ve Barış'' bölümüne bakınız.
(7) Lie-tzu, IV.
(8) Luka, XVIII, 17.
(9) Matta, XI, 25; Luka, X, 21.
(10) Matta, V, 2.
(11) Bu ''yokluk'' kelimenin edebî anlamında bile, Hint öğretisinin Nirvâna'sıyla ilgisiz değildir. Fenâ'ın ötesinde, fenâ'ın fenâ'ı (Fenâ'ü'l-fenâ) yani ''yokluğun yokluğu'' vardır ki aynı şekilde Parinirvâna'ya tekabül eder.
(12) Chuang-tzu, XIX.
(13) Bu ili terimden birincisi ''kişilik'', ikincisi ''bireylik''le ilgilidir.
(14) Aynı eser Bu son cümle yine ilk asıl halin şartlarıyla ilgilidir: Bu, Hristiyan ve Yahudi geleneğinin, insanın düşüş'ten önceki ölümsüzlüğü olarak belirlediği husustur; yani ''Evrenin merkezi''ne ulaştığında ''Hayat Ağacı''yla beslenen kimse tarafından yeniden elde edilen ölümsüzlüktür.
(15) Lie-tzu, III.
(16) Bu da Budistlerdeki ''samsara''dır; kişinin Nirvâna'ya ulaşması için kurtulması gerektiği ''Hayat Çarkı''nın bir eksen çevresindeki belirsiz dönüşüdür.
(17) Bu ''doğru yol''; Lao-tzu'nun Te'siyle ya da ''doğruluk''uyla özdeştir ki bu bir varlığın, varoluşunun ''Yol''a (Tao) göre, ya da başka bir ifadeyle, İlke ile uygunluk hâlinde olması için izlemesi gereken yöndür.
(18) Bu, Masonluk sembolizmindeki ''metallerin kabuğunun soyulması''dır.
(19) Tao-te King, XXXVII.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder